ABDUL RAHMAN AL-AHMADI ILMUAN YANG BERJASA

ABDULRAHMAN AL-AHMADI ILMUAN YANG BERJASA

Abdul Rahman Al-Ahmadi [Abdul Rahman Bin Hj. Mohamed] bukanlah sebuah nama kecil dalam dunia penulisan ilmiah tanah air, terutama dalam bidang sejarah dan budaya.

                               Abdul Rahman Al-Ahmadi, 
                               4 dari kiri, dalam majlis
                                Pertemuan Mat Kilau dan Mat Kelantan
                                di Kuantan


Hampir setiap kali saya pergi ke Kuala Lumpur atau negeri Selangor terlintas dalam hati untuk berkunjung ke rumah beliau di Sungai Buloh

Saya hanya baru sekali atau dua kali berkunjung ke rumah  beliau selepas beliau pindah ke Sungai Buloh.  Tapi saya biasa tinggal bersama keluarga beliau di rumah lama beliau di Jalan Belangkas, Kuala Lumpur. Waktu itu saya berada di Kuala Lumpur untuk bekerja di Kementeriaan Kebudayaan Belia Dan Sukan, dan tidak mempunyai tempat tinggal, lalu beliau menawarkan saya tinggal di rumah beliau. Saya tinggal berbulan-bulan lamanya sementara mencari rumah sewa yang sesuai, namun begitu akhirnya saya membuat keputusan untuk membangun sebuah rumah setinggan di Jalan Jelatek, Dato’ Keramat, Kuala Lumpur barulah saya pindah.

Pada kali terakhir saya berkunjung ke rumah beliau di Sungai Buloh beliau menghadiahkan kepada saya sebuah buku beliau berjodol “Petua Membina Rumah Melayu: Dari Sudut Etnis Antopologi” yang diterbitkan oleh Perpustakaan Negara Malaysia.

Kebanyakan perbualan kami pada hari itu berkisar tentang dunia penulisan, diselang seli dengan perkara keluarga. Antara lain katanya beliau telah diminta oleh seorang tokoh akademik supaya menulis tentang penggembaran Hang Tuah dari satu tempat ke satu tempat, berdasarkan nama-nama tempat yang disebut dalam Hikayat Hang Tuah. Menurut beliau, beliau telah menjelajah tempat-tempat tersebut dan terbukti memang benar kewujudannya.

Satu perkara yang sedihnya, ketika buku itu dalam proses penaipan komputer, tiba-tiba semua bahannya yang telah siap ditaip telah hilang dalam komputer yang sedang ditaip oleh puterinya kerana gangguan komputer, dan tulisan manuskrip asal tulisan tangan juga telah hilang, dengan satu cara yang saya telah lupa puncanya. Justeru itu beliau terpaksa mengarang semula buku tersebut dari awal hingga akhir.

Saya tidak pasti adakah buku itu telah dicetak setelah diserahkan kepada penganjurnya yang masih ada lagi hingga sekarang.

Beliau juga memberitahu saya, beliau telah menyerahkan semua koleksi buku-buku simpanan beliau kepada Perpustakaan Negara Malaysia. Katanya beliau diberi ganjaran yang tertentu, namun begitu pada waktu itu beliau masih belum berpuas hati kerana koleksi beliau masih tersimpan dan belum terurus dengan sewjarnya oleh Perpustakaan Negara. Saya percaya keadaan sekarnag telah jauh berubah.

Beliau juga menyarankan saya, jika saya mempunyai banyak buku supaya menyerahkannya kepada Perpustakaan Negara kerana terlebih selamat untuk disimpan.

Dalam koleksi peribadi buku-buku tersebut meliputi buku-buku mengenai sejarah, pendidikan pondok di Negeri Kelantan, novel-novel, kitab tajwid, syair, majalah-majalah, termasuk Majalah Pengasuh yang diterbitkan oleh Majlis Agama Islam Kelantan, hasil-hasil karya ulama Kelantan yang tersohor, seprti Hj.Umar Nuruddin, Shaikh Haji Wan Ali, Mufti Hj.Ahmed Mahir, Dato’ Perdana Menteri Hj Nik Mahmood dan Mufti Haji Muhammad Noor Ibrahim.

Sebelum itu beliau juga pernah menceritakan kepada saya tentang nasib salah sebuah karyanya yang terbesar iaitu Ensiklopedia Budaya Melayu yang dihasilkan semasa beliau bertugas di Kementerian Kebudayaaan, Belia Dan Sukan. Pada masa buku tersebut dalam proses percetakan, tiba-tiba pada tahun 1986 bangunan Wisma Keramat, Jalan Gurney, Kuala Lumpur di mana Kementerian Kebudayaan Belia Dan Sukan ditempatkan telah terbakar, dan ikut musnah dalam kebakaran itu ialah sebahagian daripada naskah-naskah Ensiklopedia Budaya tersebut. Sementara sebahagian daripada naskah  yang lain yang berada dalam proses semakan percetakan pula telah musnah di pejabat percetakan bila banjir besar melanda Kuala Lumpur.

Beliau juga pernah memberitahu saya, bahawa sekiranya beliau menghadapi kebuntuan dalam membuat sesuatu kajian, khususnya tentang sejarah,  beliau kadang kala akan pergi berkahlwat, memohon pertolongan keapda Allah bersama dengan sahabatnya Abdullah Muhammad [Abdullah Nakula] yang menghadapai masalah yang sama, ke sesuatu tempat khusus. Menurut beliau biasanya mereka akan mendapat jawapan kepada persoalan buntu yang sedang mereka cari jawapanya itu.

PENGALAMANNYA

Saya mengenali beliau pada tahun 1964 di Pustaka Dian, Jalan Chik Su bila beliau mula-mula melaporkan diri untuk bertugas pada suatu pagi bersama kami. Seperti orang-orang lain juga beliau tiba-tiba mncul dan menduduki sebuah meja kosong. Namun tidak menjadi hal, kerana beliau seorang yang cepat mesra dan peramah dan senang didekati.

Pada masa itu Mohd Zain Saleh adalah salah seorang sidang pengarangnya. Pada masa itu Pustaka Dian tidak pernah mengambil sebarang butir-butir peribadi  daripada pekerja atau borang untuk diisi, hanya cukup ditunjukkan kad pengenalan untuk bayaran gaji dan sebagainya. Pada masa itu Yusoff Zaky masih menjalankan tugas utama mengendalikan Majalah Dian, malah Percetakan Dian seluruhnya. Abdula Rahman Al-Ahmadi boleh dikatakan lama juga bersama kami, iaitu kira-kira lima tahun dari tahun 1964 hingga 1969.

Abdul Rahman Al-Ahmadi adalah seorang yang tenang, peramah dan senang didekati. Saya panggil dia Pak Su Man, dan isterinya kami panggil Mak Su, berasal dari Indonesia. Kedua-duanya ramah dan mudah didampingi.

Beliau dilahirkan di Pasir Mas Kelantan, pada 11 Mac 1931; Pasir Mas adalah sebuah bandar yang terletak di pinggir Sungai Kelantan, yang merupakan persimpangan jalan menghala ke Tumpat, Kota Bharu dan Rantau Panjang, Tanah Merah, sekarang ke Pantai Bantai Barat menerusi Jeli.

Beliau menerima pendidikan awalnya di Pasir Mas, iaitu belajar di Sekolah Melayu Pasir Mas dan kemudian melanjutkan pelajarannya ke Madrasah Jame’, Merbau, Kota Bharu 1942-1946. 

Kemudiannya beliau berhijrah ke luar negara untuk meraih ilmu. Pada tahun 1947  beliau melanjutkan pelajarannya ke  Sekolah Menengah Pertama [SMP], Bukit Tinggi, Sumatera Barat, Indonesia. Seterusnya pada tahun 1950 beliau belajar di Sekolah Menengah Atas, Jakarta, Indonesia [SMA].

Berkat rajin dan gigihnya beberapa tahun kemudian beliau  berjaya memasuki Universiti Gajah Mada, Yogyakarta, Jawa Tengah Indonesia dan berjaya mendapat gelaran Doktorandus [Sarjana] dalam bidang Hubungan Antara Bangsa pada tahun 1961. Bila balik ke Malaysia beliau terus meyambung pelajaran akademiknya dan berjaya menggondol Ijazah Sarjana dalam bidang Sejarah daripada Universiti Malaya pada tahun 1978.

Ketika saya tinggal di rumahnya di Jalan Belangkas, beliau sering membawa saya mengunjungi Perpustakaan Universiti Malaya bila beliau ada urusan di Pepustakaan UM untuk membuat kajian.  Beliau nampaknya begitu familiar dengan salah seorang pustakawan di perpustakaan tersebut.

Beliau tidak berhenti setakat itu sahaja dalam pencapai akademik, kerana selepas itu beliau meyambungkan pelajarannya dengan mengikuti kuliah Ph. D. di Ecole des Hautes Etudes en Sciences Sociates di Paris atas biasiswa tajaan kerajaan Peranchis pada tahun 1980 hingga 1981.

Sebelum itu ketika menetap di Kota Bharu, beliau bertugas memberi kuliah di Yayasan Pengajian Tinggi Nilam Puri, Kota Bharu di samping di Institut Pendidikn, Kota Bharu. Kemudiannya dilantik menjadi Pengetua Maktab Adabi Kota Bharu [1970-1972] dan menjad Pengetua Maktab Adabi, Pasir Mas 1973-1975.

Semasa di Kuala Lumpur beliau pernah memegang jawatan pensyarah sambilan di Institut Bahasa, Kesusateraan Kebudayaan Melayu Universiti Kebangsaan [IBKKM], Lembah Pantai, Kuala Lumpur pada tahun 1976 hingga 1978.

Setelah beliau bertugas di Kementerian Kebudayaan Belia Dan Sukan pada tahun 1971 beliau dilantik menjadi Ketua Unit, Bahagian Penyelidikan, Kemenerian Kebudayaan, dan telah dilantik mengetuai Unit Ensiklopedia Budaya, Bahagian Penyelidikan , Bahagian Kebudyaan, Kementerian Kebudyaan, Belia dan Sukan. Sebahagian daripada naskah ensiklopedia ini telah musnah dalam kebakaran dan banjir.

Beliau adalah seorang ilmuan ang banyak membuat kajian tentang filologi, terutama mengenai manuskrip Melayu, di mana pada tahun 1984 beliau telah menerima biasiswa UNESCO untuk membuat kajian mengenai manuskrip Melayu di Negeri Belanda. Beliau telah membuat kajian tersebut dari 25 Disember 1984 hingga 25 Mac 1985 di Royal Institute of Linguistics and Anthropology, dan di Leiden University dan Arkib Nasional Belanda  di Amerstdam.

Beliau telah bersara dari jawatan kerajaan pada 15 April, 1992.

Pada tahun 1993 hingga 1994 beliau telah dilantik menjadi Mualim Tamu, Perpustakaan Negara Malaysia yang pertama. Kemudian dilantik semula oleh Perpustakaan Negara untuk tugas yang sama pada tahun 1997 hingga 1998.

Pada tahun 1987 dilantik menjadi menjadi Ahli Jawatankuasa Penasihat Manuskrip Melayu, Perpustakaan Negara Malaysia.

Pada tahun 1991 dilantik menjadi Ahli Jawatankuasa Pembelian Dan Perolehan Muzium Islam, Jabatan Perdana Menteri dan Jawatankuasa Penubuhan Muzium Ethnology Dunia Melayu, Muzium Negara Malaysia.

Di samping itu pada tahun1994-1995 dilantik menjadi Karyawan Tamu di Institut Alam Dan Tamadun Melayu, Universiti Kebangsaan Malaysia, Bangi.

Semasa hayatnya beliau telah berjaya menghasilkan sekumpulan buku-buku yang telah diterbitkan, antaranya Pengantar Sastera, Pengantar Ilmu Politik [1966[ dan Detik-detik Sejarah Kelantan, yang diterbitkan oleh Pustaka Aman Kota Bharu.

Lain-lain buku yang diterbitkan oleh Kementeriaan Kebudayaan Beliau dan Sukan, antaranya ialah: Pengantar Budaya dan Masyarakat, Sejarah Kebudayaan Prasejarah di Malaysia, Kalung Bunga [Kolkesi Essei], Tokoh dan Pokok Pemikiran Tuk Kenali, Sejarah Kedatangan Islam ke Asia Tenggara, Sejarah dan Kebudayaan Camp, Batu Bersurat Melayu Kuno, Rakyat, Budaya Dan Agama.

Sebelum itu di samping menterjemah rancana-rencana dari bahasa asing, beliau juga telah menterjemah buku Treasure Island karya R.L. Stevenson dengan jodol Pulau Khazanah, dan diterbitkan oleh Oxford University  Press 1968.

Beliau juga banyak menulis rencana-rencana berkaitan dengan jurusan sejarah, sastera, budaya, agama dan falsafah dan kebudayaan yang disiarkan dalam majalah-majalah tempatan, seperti Dian, akhbar Mingguan Kota Bharu dan lain-lain. Di samping itu banyak menghasilkan kertas-kertas kerja seminar dan dan kuliah serta karya-karya yang diterbitkan oleh Kemenerian Kebudyaan Belia dan Sukan.

Saya mendengar berita duka tentang beliau ketika bersama-sama dengan beberapa orang penulis di kediaman saya, Pondok Ramat. Saya masih belum berkesempatan untuk mendapatkan cerita  yang lanjut tentangnya hingga ke saat hari ini walaupun masa telah agak lama berlalu.

Beliau pernah memberitahu saya bahawa sejak kebekalangan, beliau tidak begitu sihat, dan tidak mampu bergerak seorang diri ke pejalanan yang agak jauh, kerana itu terpaksa membawa isterinya, Mak Su bersama untuk menemaninya. Menurut beliau ini berlaku berpunca daripada pemdedahan yang pernah dialaminya sebelum itu.

Saya bertemu beliau  di Kota Bharu dalam majlis Siri Wacana Tokoh Tuk Kenali pada tahun 2001 yang dianjurkan oleh Dewan Bahasa dan Pustaka Wilayah Timur  di mana beliau adalah salah seorang pembentang kertas kerjanya. Justeru beliau tidak mempunyai pengangkutan, selepas seminar saya temani beliau ke hotel penginapan, sementara menunggu kapalterbang akan berlepas pada lewat petangnya  dan menghantarnya ke lapanganterbang Pengkalan Chepa.

Saya teringat, beliau pernah beberapa kali memberitahu saya bahawa beliau akan menulis tentang kisah hidup  beliau dari sejak kecil, dan menasihat saya supaya menulisnya juga. Saya masih belum pasti adakah buku tersebut sempat beliau tulis ataupun tidak.

Sekian.

Lorong Masjid al-Qasimi,

Kg.Kubang Siput, Parit,

Pasir Tumboh, Kota Bharu,Kelantan.

Read more...

PERANAN PENGGAWA DALAM MASYARAKAT TRADISIONAL

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
Siri 3:

INSTITUSI PENGGAWA DAN PERANANNYA DALAM MASYARAKAT:

---------------------------------------------------------------------------------------------------------------

PERANAN TOK KWENG DALAM MASYARAKAT TRADISIONAL

Dalam siri yang lalu kita huraikan sedikit latar belakang pentadbiran Negeri Kelantan untuk memberi lebih kefahaman kepada mereka yang mengikuti tulisan. Dan pada siri 3 ini pula kita jelaskan peranan-peranan penggawa dalam masyarakat tradisi, khususnya sebelum kedatangan penjajah. Salam hormat dari kami. Selamat membaca.-Mohd Zain Saleh

-------------------------------------------------------------------------------------------------------------

MENGIKUT catatan sejarah sebelum daripada tahun 1815, Negeri Kelantan terletak di bawah naungan Negeri Terengganu yang mempunyai pengaruh yang besar ke atas Negeri Kelantan. Tapi hubungan tersebut telah terputus bila tercetusnya pertelingkahan antara kedua negeri.

Untuk mengelak Negeri Kelantan menerima ancaman yang bertersuan dari Negeri Terengganu, maka Sultan Kelantan, Long Muhammad 1 telah membuat hubungan bercorak perlindungan dengan kerajaan Siam. Dengan itu Raja Siam, Rama Satu telah mengiktiraf Long Muhammad 1 sebagai pemerintah Negeri Kelantan dengan panggilan “Pia Pipit Pakdi”, serta dikurniakan dengan alat-alat kebesaran kerajaan dan pakaian jawatan.

Justeru tamatlah ancaman tradisional Terengganu ke atas Kelantan. Sultan Muhammad 1 yang menjadi Sultan pada tahun 1795 M setelah berjaya menewaskan Long Yunus telah mewujudkan sistem pemerintahan berpusat dengan baginda berada di puncak kekuasaannya.

Sebagai sebuah negeri naungan, Negeri Kelantan telah menghantar ufti bunga emas kepada kerajaan Siam di Bangkok selama tiga tahun sekali. Kesan-kesan pengaruh Siam ke atas Negeri Kelantan amatlah luas. Justeru itu kerajaan Negeri Kelantan telah meniru sistem pemerintahan Siam, terutama dari segi pentadbiran dan sistem pungutan cukai.

Jajahan Dan Kweng

Untuk melicinkan sistem pentadbiran, Sulltan Muhammad 1 telah membahagi-bahagikan Negeri Kelantan kepada beberapa unit yang lebih kecil yang dipanggil Jajahan [Daerah]. Pada peringkat awalnya hanya enam buah jajahan telah diwujudkan, iaitu Galas, Bukit Merah, Lebir, Panchor, Kampung Laut dan Banggol.

Pemerintah setiap buah jajahan itu dibahagikan kepada anggota-anggota kerabat Diraja yang juga dilantik memegang jawatan-jawatan tertentu dalam kerajaan. Pada setiap jajahan itu mereka mempunyai hak ke atas sumber-sumber ekonomi, dan tenaga manusia yang terdapat dalam jajahan mereka masing-masing.

Pada masa itu sempadan jajahan atau daerah itu tidaklah ditetapkan dengan jelas seperti kemudiannya, tapi hanya ditentukan oleh lembah-lembah, sungai-sungai, kaki-kaki bukit dan seumpamanya sahaja.

Lebih jauh lagi daerah-daerah atau Kweng-kweng itu dibahagikan kepada unit yang lebih kecil dipanggil Naibeng atau kampung-kampung. Setiap buah naibeng atau kampung pula dilantik seorang pemerintah yang dipanggil Tok Naibeng atau Penghulu [Ketua Kampung]. Di dalam sesebuah daerah terdapat beberapa buah kampung yang membentuk sebuah daerah.

Tok Naibeng

Tugas utama Tok Naibeng ialah membantu Tok Kweng dalam menjalankan tugasnya, dan juga mematuhi perintah-perintah yang dikeluarkan oleh hakim-hakim, pegawai-pegawai pejabat daerah dan juga pehak bekuasa polis.

Mana-mana Tok Naibeng yang melakukan kesalahan dan tidak menjalankan tugasnya dengan baik, boleh dipecat dan juga dihukum.

Seperti Tok Kweng juga, semua Tok Naibeng dikecualikan oleh kerajaan daripada membayar cukai kepala, cukai pokok kelapa sebanyak 30 pohon, cukai tanah sebanyak 8 juru dengan syarat dia menjalankan tugasnya dengan baik.

Untuk melicinkan pentadbiran agama, maka setiap buah daerah itu di bahagikan kepada beberapa buah mukim yang di dalamnya terdapat beberapa buah kampung yang diketuai oleh seorang Imam. Mukim-mukim itu pula terbahagi kepada Mukim Besar dan Mukim Kecil, di mana setiap buah Mukim besar dibina sebuah masjid. Masjid adalah tempat Imam beroperasi menjalankan tugasnya di bidang keagamaan, seperti urusan nikah kahwin, urusan jenazah bila berlaku kematian serta pungutan zakat fitrah dan sebagainya.

Malah pada peringkat awalnya pada tahun 1905, Imam-imam itu ditugaskan oleh Sultan membanci pokok-pokok yang dikenakan cukai, seperti pokok kelapa, durian dan pengeluaran hasil padi.

Semua jawatan-jawatan tersebut, bermula dari Ketua Jajajah, Tok Kweng, Tok Naibeng dan Imam dilantik oleh Sultan untuk berganding bahu antara satu sama lain bagi menjalankan tugas masing-masing dengan baik.

Pengaruh Tok Kweng

Secara tradisinya orang-orang Melayu, termasuk orang-orang Melayu Kelantan merasa perlu dan mencari penaung atau pelindung daripada kuasa-kuasa tertentu yang lebih tinggi kedudukannya dari mereka, baik dari segi keselamatan dan juga dari segi ekonomi. Salah satu penaung mereka yang utama sejak zaman berzaman ialah Raja atau Sultan dan juga kerabat-kerabat DiRaja. Pada masa itu sultan mempunyai hak ke atas sosio, ekonomi dan keselamatan orang ramai.

Selain daripada Sultan-sultan dan kerabat-kerabat Diraja dijadikan pelindung, orang-orang yang diberi kuasa oleh raja atau  sultan sebagai pemerintah sesebuah kawasan juga dijadikan pelindung oleh orang-orang Melayu Kelantan, di antara mereka ialah Tok Kweng, kemudiannya dipanggil Tok Penggawa yang dilantik oleh sultan untuk mentadbir sesuatu kawasan dan kini dipanggil daerah.

Sebelum ini, jawatan Tok Kweng atau seumpamanya dilantik oleh penduduk-penduduk tempatan sebagai pemimpin atau ketua mereka. Ataupun jawatan itu diwarisi secara turun temurun dari ayah kepada anak, dan dari anak kepada cucu cicit dan seterusnya.

Pada masa dahulu Tok Kweng amatlah berpengaruh dalam kawasan atau daerah yang terletak di bawah pentadbiran mereka. Pada masa itu Tok Kweng itu terdiri daripada orang-orang yang berada atau pun orang-orang kaya di kawasan mereka. Justeru itu Tok Kweng pada masa itu amat dihormati, dimalui dan digeruni oleh seluruh anak-anak buahnya.

Pada masa itu Tok Kweng juga memain peranan penting sebagai orang perantaran atau orang tengah antara orang-orang kampung dengan orang-orang besar atau pemerintah atau dengan pehak istana sekalipun. Tok Kweng yang akan menyampaikan segala keinginan dan hasrat orang ramai dalam kawasan mereka kepada pehak berkuasa untuk diambil tindakan.

Jika berlaku salah faham atau perbalahan di kalangan anak-anak buahnya di kampung-kampung biasanya kepada Tok Kwenglah mereka membuat aduan atau meminta diselesaikan, mungkin kerana hal batu tara tanah atau batu sempadan tanah ataupun kerana perbalahan biasa. Mereka lebih suka memilih Tok Kweng daripada saluran-saluran lain untuk menyelesaikan kes-kes mereka.

Menentang Siam        

Pada tahun 1822 M, Sultan Muhammad 1 telah menulis sepucuk surat kepada Gabenor Inggeris di Pulau Pinang, H.E. Philips menawarkan Negeri Kelantan kepada Inggeris dengan syarat Inggeris membayar kepadanya separuh daripada hasil pendapatan Negeri Kelantan. Pada pandangan baginda Negeri Kelantan lebih selamat dan menguntungkan jika terletak di bawah naungan Inggeris di Negeri-negeri Selat darip[ada terletak di bawah naungan kerajaan Siam.

Malah lebih jauh lagi, Sultan Muhammad 1 telah melibatkan diri dalam gerakan anti Siam pada awal tahun 1830an M yang bermula di Kedah dan disertai oleh orang-orang Melayu Patani. Baginda telah menghantar pasukan tentera untuk membantu Raja Patani menentang Siam. Walau bagaimanapun Kerajaan Siam berjaya menumpaskan pemberotakan itu di tangan pasukan Siam yang dipimpin oleh Menteri Luarnya [Dhrahklang]. Sebahagian besar daripada pemberontak-pemberontak itu melarikan diri dan berlindung di Negeri Kelantan.

Tindakan Sultan Muhammad 1 itu bercanggah dengan lunas-lunas perjanjian antara Kerajaan Kelantan dan Kerajaan Siam. Justeru itu tentera Siam telah memberi katadua kepada Sultan Muhammad 1 supaya menyerah golongan anti Siam yang bersembunyi di Kelantan itu atau Negeri Kelantan akan dilanggar oleh Siam. Sultan Muhammad 1 terpaksa akur mengikut arahan Kerajaan Siam untuk menyelamatkan negeri ini daripada diserang oleh tentera Siam.

Perang Merebut Takhta

Menjelang kemangkatannya pada tahun 1831, Sultan Muhammad 1 telah memaklumkan kepada Kerajaan Siam bahawa oleh sebab baginda tidak mempunyai anak, maka baginda telah mengangkat anak saudaranya, iaitu Tuan Senik Mulut Merah sebagai penggantinya. Tapi selepas kemangkatan baginda, Majlis Mesyuarat Negeri telah meminggirkan wasiatnya itu dan sebaliknya melantik Raja Bendahara yang anti Siam sebagai Sultan dan bergelar Yang Di Pertuan.

Akibatnya pada tahun 1838 M hingga 1839 M telah meletus Perang Saudara yang sengit di Negeri Kelantan, di antara Yang Di Pertuan Long Jenal, Raja Bendahara Banggol dengan Tuan Senik dan saudara-saudaranya yang pro Siam kerana merebut takhta. Kerajaan Siam di bawah Rama 111 telah memihak kepada Tuan Senik yang kemudiannya berjaya menaiki takhta dengan gelaran Sultan Muhammad 11. Perang Saudara inilah yang menjadi tanda bermulanya pengelibataan Siam yang lebih serius dalam politik Negeri Kelantan.

Dengan itu Kerajaan Siam mengekalkan sistem pentadbiran yang sedia ada, dan menngemaskinikannya supaya menjadi lebih teratur menurut ala pemerintahan Siam, serta berusaha untuk mengukuhkan lagi pengaruh-pengaruh Siam ke atas Negeri Kelantan. Malah Kerajaan Siam berusaha keras untuk mengSiamkan rakyat Kelantan pada masa itu, khususnya dalam segi pentadbiran.

Jawatan Ketua Jajahan, Tok Kweng dan Tok Naibeng terus dikekalkan  seperti di masa-masa yang lalu juga. Penggunaan perkataan Tok Kweng dan Tok Naibeng sebagai pengganti perkataan Penggawa dan Penghulu merupakan sebahagian daripada tanda-tanda pengaruh Siam yang kuat ke atas negeri ini.

“Kweng” adalah Bahasa Siam yang bererti “Daerah” dan “Naibeng” ialah bahasa Siam yang bererti “kampung”. Maka “Tok Kweng” adalah gabungan perkataan Melayu dan Siam yang membawa erti “Ketua Kampung”, atau Penghulu dalam loghat Kelantan.

Sebutan “Tuk Kweng” dan “Tok Naibeng” terus dipakai hingga selepas merdeka walaupun tidak secara rasmi di kalangan rakyat Kelantan. Hanya selepas merdeka panggilan Tok Kweng dan Tok Naibeng berangsur-angsur dilupakan, dan menghilang sedikit demi sedikit daripada bibir rakyat Kelantan, dan hingga hari ini tidak lagi disebut dan diketahui maknanya oleh jenerasi baru rakyat Kelantan, walaupun perkataan tersebut masih kedapatan dalam Kamus Dewan Bahasa dan Pustaka.

Selain daripada perkataan “Kweng” dan “Naibeng” masih banyak lagi istilah-istilah Siam telah dipergunakan untuk menamakan berbagai-bagai jawatan di negeri ini, antaranya jawatan “Jurutulis” dipanggil “Semian”. Sehingga ke hari ini di bandar Kota Bharu ada sebuah kampung dipanggil “Kampung Tok Semian” dan ada sebatang jalan pendek dipanggil “Jalan Tok Semian”.

Peranan Tok Kweng

Walaupun pada masa tersebut, Tok Kweng seperti juga pembesar-pembesar negeri yang lain dilantik oleh Sultan yang memerintah, tapi mereka mempunyai pengaruh peribadi yang kuat terhadap penduduk-penduduk yang tinggal di dalam daerah mereka. Malah biasanya mereka mempunyai pengikut-pengikut yang tersendiri dan juga hamba hamba abdi yang terdiri dari kalangan penghutang yang tidak mampu membayar hutang-hutang mereka dalam tempoh yang telah ditetapkan.

Biasanya bila orang-orang kampung memerlukan bantuan atau sesuatu pertolongan, maka kepada Tok Kwenglah mereka memohon pertolongan itu. Umpamanya jika mereka tidak berduit untuk mengadakan majlis perkahwinan, maka kepada Tok Kwenglah mereka memohon pertolongan untuk berhutang.

Selain daripada memberi pinjaman wang kepada anak-anak buahnya yang terdesak, ada sesetengah Tok Kweng secara sukarela menyediakan alat-alat keperluan, seperti mangkuk pinggan dan periuk belanga dan sebagainya untuk dipinjamkan kepada anak-anak buah mereka yang berhajat dan memerlukannya.

Malah kiranya mereka tidak berkesempatan menyediakan barang-barang mangkuk pinggan untuk dipinjamkan seperti itu, jika ada anak-anak buah mereka yang datang meminta tolong, Tok Kweng tersebut biasanya akan pergi ke bandar-bandar  dalam daerah mereka dan tolong pinjamkan barang-barang yang diperlukan itu untuk anak-anak buah mereka. Dengan campurtangan dari Tok Kweng itu pihak kedai tidak akan keberatan untuk meminjamkannya, dan bila majlis telah selesai pehak pengguna akan memulangkannya kembali kepada tuan kedai itu.

Tanggungjawab Tok Kweng

Tok Kweng bertanggungjawab “mengerah” orang ramai dalam daerah pentabirannya jika dikehendaki oleh pemerintah untuk melaksanakan sesuatu pekerjaan, umpamanya untuk menyediakan alat-alat senjata sebagai kelengkapan peperangan.

Tok Kweng berkuasa memberi kebenaran kepada orang ramai untuk membuka tanah-tanah baru dengan dikenakan bayaran-bayaran tertentu. Selepas bayaran-bayaran itu dijelaskan barulah mereka dibenarkan menduduki dan mengusahakan tanah-tanah tersebut. Namun begitu hakmilik-hakmilik ke atas tanah-tanah itu tidaklah terjamin. Hanya dalam zaman pemerintahan Sultan Mansor barulah sebuah Pejabat Tanah telah dibuka di mana mereka yang memohon tanah kepada Tok Kweng boleh membuat permohonan hakmilik tanah daripada pejabat tanah tersebut.

Lama sebelum tahun 1860M, peranan Imam-Imam amatlah besar dan berpengaruh dalam masyarakat negeri ini. Tugas Imam bukan sahaja terbatas kepada tugas nikah kahwin, tapi juga meliputi soal-soal pentadbiran, seperti mengurus perkara-perkara yang berhubung dengan urusan milik tanah, percukaian dan kerja-kerja pembancian. Tapi kemudiannya sebahagian besar daripada tugas Imam itu telah diserahkan kepada Tok Kweng.

Tugas Memungut Cukai

Antara lain-lain tugas penting Tok Kweng berhubung dengan percukaian pada masa itu ialah:

1.Tok Kweng bertanggungjawab membuat senarai tanah-tanah padi yang patut dikenakan cukai oleh pemerintah.

2.Tok Kweng bertanggungjawab membilang pokok-pokok kelapa, durian dan sebagainya untuk dikenakan cukai, dan menetapkan cukai yang patut dibayar oleh tuan punya pokok-pokok tersebut untuk sesuatu tahun.

3.Tok Kweng bertanggungjawab mengangkat senarai cukai yang telah siap dibuat itu kepada Pejabat Tanah untuk tafsiran cukai.

4.Tok Kweng bertanggungjawab memungut cukai berdasarkan penilaian yang telah dibuat oleh Pejabat Tanah tersebut.

5.Tok Kweng juga bertanggungjawab menyerahkan hasil pungutan cukai itu kepada Pejabat Tanah.

Dengan memikul tugas yang begitu penting, maka tidak heranlah jawatan Tok Kweng merupakan jawatan yang dihormati dan dimulai oleh masyarakat dari sejak dahulu hingga sekarang terutama dalam masyarakat tradisi di kampung desa.

Justeru Tok Kweng amat dihormati oleh masyarakat. Kedudukannya diutamakan. Jika Tok Kweng diundang ke sesuatu majlis jamuan, hidangan untuk rombongannya akan dinerikan lebih keutamaan, Jika mereka menyembelih lembu atau kerbau, mereka pasti tidak akan lupa sedikit daging sembelihan yang terbaik untuk dihadihakan kepada Tok Kweng. Dalam kerja-kerja gotong royong pertananain atau seumpamanya yang dipanggil “kerah” tanah-tanah kepunyaan Tok Kweng diberi keutamaan terlebih dahulu, kemudian barulah dikuti oleh tanah-tanah orang lain mengikut kedudukan mereka dalam masyarakat, dan akhir sekali barulah tanah-tanah kepunyaan rakyat jelata.

Lorong Masjid al-Qasimi,

Kg.Kubang Siput, Parit,

Pasir Tumboh, Kota Bharu, Kelantan.

Read more...